شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى ئارمىيەسىنىڭ باش مىنىستىر سابىت داموللام تۇتقۇن قىلىنغاندىن كېيىنكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشلىرى (1)

[[1]] سابىت داموللام: 1883-يىلى ئاتۇشتا تۇغۇلغان. بۈيۈك ئىسلام ئالىمى، ئىنقىلابچى ۋە سىياسەتچى. 1930-يىلى غۇلجىدا ئىنقىلابچى مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا (1965-1901) بىلەن ئۇچرىشىپ، شەرقىي تۈركىستاننىڭ تەقدىرى ئۈستىدە كېڭەشكەن. 1931-يىلى دۇنيا ۋەزىيىتىنى كۆزىتىش ۋە ئىسلام دۆلەتلىرىنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىش ئۈچۈن ھەجگە بېرىش جەريانىدا بىر قىسىم دۆلەتلەردىكى داڭلىق ئالىملار بىلەن پىكىرلەشكەن. 1932-يىلى ۋەتىنىگە قايتىپ، 1933-يىلى خوتەندە مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا بىلەن بىرلىكتە ئىنقىلاب قوزغاپ غەلىبە قىلغان. 1933-يىلى 7-ئاينىڭ 20-كۈنى مۇھەممەد ئىمىن بۇغرانىڭ ئىنىسى ئەمىر ئابدۇللاھ بىلەن بىرلىكتە مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن قەشقەرگە كىرگەن. «ئەقىدە جەۋھەرلىرى»، «شېرىن كالام» ۋە قۇرئان كەرىمنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان «روشەن بايان، تۈركىي تەپسىرۇل قۇرئان» قاتارلىق كىتابلىرى بار. 1941-يىلى 58 يېشىدا شېڭ شىسەينىڭ ئۈرۈمچىدىكى تۈرمىسىدە ۋاپات بولغان.

[[2]] زىرىپ قارىھاجىم: 1872-يىلى ئۆزبېكىستاننىڭ تاشكەنت شەھىرىدە تۇغۇلغان، ئاتاقلىق دىنىي ئالىم. 1934-يىلى 4-ئاينىڭ 13-كۈنى سابىت داموللام بىلەن بىرلىكتە قولغا ئېلىنغان. 1941-يىلى تۈرمىدىن چىققان. 1944-يىلى 11-ئاينىڭ 12-كۈنى غۇلجىدا ئىككىنچى قېتىم شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندا شەرىئەت مەھكىمىسىنىڭ باش قازىلىقىغا تەيىنلەنگەن. 1958-يىلى 86 يېشىدا غۇلجىدا ۋاپات بولغان. «تەپسىرى زەرىف» ئىسىملىك يەتتە توملۇق تەپسىر كىتابى بار.

[[3]] مەخمۇت مۇھىتى: 1887-يىلى تۇرپاندا تۇغۇلغان. 1932-يىلى تۇرپاندا ئاكىسى مەخسۇت مۇھىتى (1885-1933) بىلەن بىرلىكتە خىتايغا قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن. ئاكىسى شېھىت بولغاندىن كېيىن ئىنقىلابقا رەھبەرلىك قىلىپ، كېيىن خوجىنىياز ھاجىم بىلەن بىرلەشكەن. 1945-يىلى 58 يېشىدا خىتاينىڭ بېيجىڭ شەھىرىدە سىرلىق ھالدا ۋاپات بولغان.

[[4]] ئۇزار بەگ (ئۇزار بېك): «شىنجاڭ يېقىنقى زامان تارىخىدا ئۆتكەن شەخسلەر» دېگەن كىتابتا ئىسمى «ئوراز بەگ» دېيىلگەن. 1933-يىلى سوۋېتتىن قەشقەرگە كەلگەن. ئۇ شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى يىقىلغاندىن كېيىن ئۇلۇغچات تاغلىرىغا چىقىپ كەتكەن ۋە شۇ تاغلاردا غايىب بولغان؟

[[5]] قاسىمجان ھاجىم: 1901-يىلى خوتەندە تۇغۇلغان. تىجارەتچى ۋە ئىنقىلابچى. شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى يىقىلغاندىن كېيىن، 1934-يىلى مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا باشچىلىقىدىكى ئىنقىلابچىلار بىلەن ھىندىستانغا ھىجرەت قىلغان. خەلقئارا ئىسلام قۇرۇلتىيىنىڭ دائىمىي ئەزاسى بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىللىق دەۋاسىنى ئىسلام دۇنياسىغا ئاڭلىتىش ئۈچۈن كۆپ تىرىشقان. 1981-يىلى 80 يېشىدا پاكىستاننىڭ كاراچى شەھىرىدە ۋاپات بولغان. ئۇنىڭ ۋاپاتى پاكىستان، ھىندىستان، مىسىر، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ گېزىت-ژۇرناللىرىدا ئېلان قىلىنغان ۋە ھەققىدە كۆپلىگەن مەرسىيە، شېئىرلار يېزىلغان.

[[6]] ئابدۇكېرىمخان مەخسۇم: 1870-يىلى قەشقەردە تۇغۇلغان. دىنىي ئالىم، سودىگەر ۋە ئىنقىلابچى. 1934-1937-يىللىرى قەشقەرنىڭ ۋالىيسى بولغان. 1946-يىلى 1-ئاينىڭ 2-كۈنى ئىككىنچى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى مىللەتچى خىتاي بىلەن «11 بىتىم» ئىمزالاپ، ئاتالمىش «شىنجاڭ ئۆلكىلىك بىرلەشمە ھۆكۈمەت» قۇرغاندا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە بۇ ھۆكۈمەتنىڭ 25 ئەزاسىدىن بىرى بولغان. 1946-يىلى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى ۋە خەلقنىڭ تەلىپى بىلەن ئىككىنچى قېتىم قەشقەرنىڭ ۋالىيسى بولۇپ سايلانغان. 1955-يىلى 85 يېشىدا ۋاپات بولغان.

[[7]] ما جۇڭيىڭ: 1911-يىلى گەنسۇنىڭ خېجۇ (ھازىرقى نىڭشيا)دا تۇغۇلغان. مىللىتى تۇڭگان. ياش ۋاقتىدا يۇقىرى دەرىجىلىكلەر ئوقۇيدىغان ھەربىي مەكتەپتە تەربىيەلەنگەن. 17 يېشىدا باتالىيون كوماندىرى بولغان ۋە «گاسىلىڭ» (بالا قوماندان) دەپ نامى چىققان. مىللەتچى خىتاي (گومىنداڭ)نىڭ 36-دىۋىزىيەسىنىڭ قوماندانى بولغان. 1930-يىلى ئەنشىدە ما بۇفاڭ دېگەن تۇڭگان بىلەن بولغان ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولغان. 1933-يىلى 1-ئايدا مۇسۇل مۇھىتى (1941-1870)، يولۋاس (1971-1889) قاتارلىق ۋەكىللەر تەرىپىدىن شەرقىي تۈركىستان ئىنقىلابىغا ياردەم قىلىش تەكلىپى بىلەن بىرىنچى قېتىم، 1932-يىلى خوجىنىياز ھاجىمنىڭ ئەلچىلىرىنىڭ تەكلىپى بىلەن ئىككىنچى قېتىم ئەسكەرلىرىنى ئېلىپ شەرقىي تۈركىستانغا كەلگەن. كېيىن بارلىق ئۇيغۇر خەلقىنىڭ بېشىغا بالا بولغان. شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىمۇ مۇشۇ ماجۇڭيىڭنىڭ زەربىسى بىلەن يىقىلغان. 1934-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقىغا چىقىپ كەتكەن، 1937-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن.

[[8]] ما جەنساڭ: گەنسۇلۇق تۇڭگان بولۇپ، ما جۇڭيىڭنىڭ ئىشەنچلىك قوماندانى. 25 ياش بولسىمۇ، ۋىجىك بولغاچقا 15 ياشتەك كۆرۈنىدۇ. ئىنتايىن رەھىمسىز، ھىيلىگەر ھەم قۇۋ. 1934-يىلى قوشۇنى بىلەن قەشقەر شەھىرىدە 6000 دىن ئارتۇق خەلقنى قىرىۋەتكەن. كۆپلىگەن قىز-ئاياللارغا باسقۇنچىلىق قىلغان، خەلقنىڭ ناھايىتى كۆپ بايلىقىنى بۇلاپ-تالىغان. يېڭىساردىمۇ نۇرغۇن ئادەمنى ئۆلتۈرۈۋەتكەن، قانخور قاتىل.

[[9]] ما شاۋۋۇ (ما دوتەي): تۇڭگانلارنىڭ خەلىپىسى بولۇپ، تۇغۇلغان يېرى ۋە تارىخى ئېنىق ئەمەس. دىن تەرغىب قىلىش بىلەن داڭ چىقارغان بولۇپ قەشقەر، يەكەن، خوتەن، ئاقسۇدىكى تۇڭگان مۇرىتلىرى نەچچە مىڭغا يەتكەن. دەسلەپ قەشقەرنىڭ كېيىن ئۇچتۇرپاننىڭ ئامبىلى (ھاكىمى) بولغان. 1924-يىلى سىيىت نوچى ئۇچتۇرپاندىن قەشقەرگە ماڭماقچى بولغاندا، ئۇ قەشقەر دوتىيى جۇ رۈيچىگە يەتكۈزۈپ بېرىدىغان بىر پارچە سالام خېتىم بار، دەپ سىيىت نوچىنىڭ ئۆلۈم پەرمانىنى يېزىپ بەرگەن. نەتىجىدە سىيىت نوچى ئۆزىنىڭ ئۆلۈم خېتىنى ئۆزى ئاپىرىپ بەرگەن ۋە 1924-يىلى 4-ئاينىڭ 6-كۈنى قەشقەردە ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن. ما شاۋۋۇ 1942-يىلى شېڭ شىسەينىڭ تۈرمىسىدە ئۆلتۈرۈلگەن.